Η Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών στα χρόνια της "κρίσης"

    Με αφορμή τον κοινωνικό διάλογο για τα Βιομηχανικά Αιολικά Πάρκα στα Αγραφα, ανέσυρα από τη μνήμη μου τα σοφά λόγια του καθηγητή μου Δημήτρη Ρόκου κι όσα έχει κάνει για το Μέτσοβο και την ορεινή Ελλάδα.  Σας προτρέπω να τα διαβάσετε.  Γιάννης Σπυράκος.

    Είχα τη μεγάλη τύχη και τιμή να κατάγομαι απ’ το Μέτσοβο, την πατρίδα των Ιδρυτών και μεγάλων Ευεργετών του Πολυτεχνείου μας, στην ακριτική ορεινή Ήπειρο.

    Έτσι, το παιδικό μου όνειρο ήταν να φοιτήσω κάποτε κι εγώ στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, κι αν μπορέσω, να συμβάλω κι εγώ με τις μικρές μου δυνάμεις, στο να επιστρέψουμε, ως δάσκαλοί του πλέον, ένα μέρος του χρέους μας στην γενέτειρά τους.  Οι μνήμες μου από τα παιδικά μου χρόνια, αλλά και τις μέρες που έζησα στο Μέτσοβο κυριαρχούνταν:

• απ’ την μοναδική ομορφιά της φυσικής του πραγματικότητας και τους ανοιχτούς ορίζοντές του,
• απ’ τον ζωντανό, καθημερινά, πολιτισμό του, τους γιορτινούς κύκλιους κι αντικρυστούς χορούς του και την απαράμιλλη ομορφιά της ξυλογλυπτικής των τέμπλων των εκκλησιών του,
• απ’ την ζεστασιά το χειμώνα και τη δροσιά το καλοκαίρι των μικρών πανέμορφων πέτρινων σπιτιών του,
• απ’ την αρτιωμένη κοινωνική του ζωή και την έμπρακτη κοινοτική αλληλεγγύη των χωριανών, που ανάμεσα στ’ άλλα, αυτοδιαχειριζόταν με σεβασμό, δικαιοσύνη και ισότητα, χωρίς κρατική παρέμβαση ή νομοθετικές διατάξεις τα φυσικά διαθέσιμα του τόπου τους, τα άφθονα καθαρά νερά και τις κοινοτικές βοσκές,
• απ’ τα μικρά και όμορφα μεγέθη, ποσότητες και ποιότητες της τοπικής οικονομίας και των τοπικών αγορών του, που όμως ήταν ταυτόχρονα ανοιχτές στις αγορές της Βιέννης, της Βενετίας, του Βουκουρεστίου και της Κωνσταντινούπολης,
• απ’ την αγάπη για τον τόπο τους, των Μετσοβιτών της διασποράς, οι οποίοι με σπάνιο ήθος, το προϊόν του μόχθου ολόκληρης της ζωής τους στην ξενιτιά το χάρισαν στην πατρίδα τους, θεμελιώνοντας και στηρίζοντας πρωταρχικά και δια βίου τα μεγαλύτερα, μακροβιότερα και σημαντικότερα έργα και υποδομές, παιδείας, έρευνας, πολιτισμού και αθλητισμού της χώρας μας,
• απ’ τους ανθρώπινους ρυθμούς και ταχύτητες μιας ολοκληρωμένης ζωής, που ήταν άξια να βιώνεται, γιατί πάντρευε με ζηλευτή επιτυχία την κοινωνία με την οικονομία, τον πολιτισμό, την κατάλληλη για τον συγκεκριμένο τόπο τεχνική και τεχνολογία, αξιοποιώντας με δεξιότητα και σεβασμό τις ανθρώπινες δυνατότητες και τα τοπικά φυσικά διαθέσιμα και τιμώντας την αληθινή έννοια της πολιτικής ως συνειδητής πράξης υπεύθυνων, μορφωμένων και ενεργών πολιτών και εργαζομένων.

    Μεγαλώνοντας σ’ ένα περιβάλλον που οι παιδικές μνήμες απ’ το Μέτσοβο, η εθνική αντίσταση, η δημοκρατία και η κοινωνική δικαιοσύνη απετέλεσαν βιώματα και θεμελιακής αξίας αναφορές μου, μέσα απ’ τα διαβάσματά μου και τις σπουδές στη Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πολυτεχνείο, συνειδητοποίησα ότι το ιδεολόγημα της εποχής που κυριαρχούσε στην καθημαγμένη απ’ τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα, το ιδεολόγημα, δηλαδή, της "Ανάπτυξης", όπως το όρισε ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τρούμαν και το υλοποίησε το Σχέδιο Μάρσαλ, στην βαρυμένη και απ’ τον εμφύλιο πόλεμο πατρίδα μας, ως Οικονομική Ανασυγκρότηση του "ελεύθερου" κόσμου, δεν είχε καμιά σχέση μ’ αυτό που η κριτική σκέψη μου έβλεπε να ταιριάζει με το εγγενώς θετικό και δημιουργικό και ουσιαστικά ευρύτερο απ’ την Οικονομική Αύξηση νόημα της Ανάπτυξης.

    Έτσι από το 1963 κι εδώθε, επιχειρώ να στοιχειοθετήσω και να τεκμηριώσω, αλλά και να υποστηρίξω όχι μόνο επιστημονικά αλλά και πολιτικά το όραμα και το δρόμο για μια Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη, για μια Ανάπτυξη δηλαδή που θα είναι σε πλανητικό, περιφερειακό, εθνικό και τοπικό επίπεδο "ταυτόχρονα οικονομική, κοινωνική, πολιτική, πολιτισμική και κατάλληλα τεχνική/τεχνολογική και θα τελείται σε διαλεκτική αρμονία και με σεβασμό στον άνθρωπο, όπως αυτός εντάσσεται ειρηνικά και δημιουργικά στο φυσικό και πολιτισμικό του περιβάλλον, ως αναπόσπαστο μέρος του και όχι ως κυρίαρχος, ιδιοκτήτης, ‘επενδυτής’ ή εκμεταλλευτής του".

    Το ιδεολόγημα της μονοδιάστατης και στρεβλής αναπόδραστα "Ανάπτυξης", κατέληξε στην Έκθεση "Our Common Future" (WCED 1987), το οποίο προτείνει την Sustainable (Διατηρήσιμη) Ανάπτυξη ως λύση στα πολύπλοκα και πολυδιάστατα προβλήματα που γέννησε, διόγκωσε και όξυνε για τον άνθρωπο και το περιβάλλον το αναπτυξιακό μοντέλο που προηγήθηκε.

    Ο αμφιλεγόμενος ορισμός, αλλά και το νόημα και τα αποτελέσματα εφαρμογής της Διατηρήσιμης Ανάπτυξης ως της Ανάπτυξης "η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να διακυβεύει τις δυνατότητες ικανοποίησης των αναγκών των μελλοντικών γενεών", αμφισβητήθηκε έντονα και τεκμηριωμένα και με στοιχεία των εκθέσεων Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ, αλλά και από πολλούς επιστήμονες σ’ όλο τον κόσμο.

    Μπορεί η πράσινη οικονομία και ο πράσινος καπιταλισμός για τους νεοφιλελεύθερους, ή η ομοούσιά τους "πράσινη" ανάπτυξη για τους σοσιαλφιλελεύθερους και τους συνοδοιπόρους τους, να αποτελέσουν μια αξιόπιστη διέξοδο, κρατώντας απ΄ την "βιώσιμη", την θεοποίηση της ανταγωνιστικότητας των ανεξέλεγκτων και ασύδοτων χρηματοπιστωτικών κυρίως αγορών και την κουλτούρα της εκ γενετής επιχειρηματικότητας των πολιτών για ν’ αποτελέσουν κάποτε αποδοτικούς "πωλητές", ανοίγοντας στην καινοτομία νέους δρόμους, "που θα βάλουν επιτέλους ισχυρά στο παιγνίδι την νέα γενιά των σωτήριων πράσινων παικτών της τεχνολογίας" με τις εξοντωτικές, ιδιαίτερα για τους νέους, ευέλικτες μορφές εργασίας, που διασφαλίζουν την "ανταγωνιστικότητα και την παραγωγικότητα της οικονομίας";

    Η ανάπτυξη όμως, εγγενώς θετική και δημιουργική έννοια, στη θεωρία και την πράξη, δεν είναι και δεν μπορεί να είναι μόνο "ανάπτυξη της οικονομίας" ή μονοδιάστατη "οικονομική ανάπτυξη", ή ακόμη χειρότερα "οικονομική αύξηση" ή "οικονομική μεγέθυνση", ως θεμελιακή προϋπόθεση για πρόοδο και ευημερία, η οποία στραγγίζει τους ανθρώπους, τη ζωή και τη φύση, στο όραμα της μεγιστοποίησης της πίτας (κερδοφορίας) πρώτα, για να γευθεί η κοινωνία, σε μια άλλη ζωή, τους καρπούς της μ’ ένα μεγαλύτερο απ’ το μηδέν κομμάτι της.

    Γιατί η ανάπτυξη έχει αντικειμενικά και πολιτική και πολιτισμική και κοινωνική και τεχνική/τεχνολογική και περιβαλλοντική, αλλά και πραγματικά οικονομική διάσταση, με την αληθινή της έννοια: "του συνόλου δηλαδή των θεσμικών και νομικών ρυθμίσεων και των δράσεων, στάσεων και συμπεριφορών, οι οποίες με βάση τους κανόνες της οικονομικής ηθικής στην παραγωγή και κατανάλωση υλικών αγαθών και την ικανοποίηση των υλικών αναγκών, επιδιώκουν την ευημερία μιας κοινωνίας".

    Έτσι, η Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη, μ’ άλλα λόγια η Ανάπτυξη που αξίζει να τη ζεις, γιατί ολοκληρώνει τις οικονομικές με τις κοινωνικές, τις πολιτικές, τις πολιτισμικές και τις κατάλληλες κάθε φορά, για κάθε τόπο, τεχνικές/τεχνολογικές δράσεις της, αναγνωρίζοντας και σεβόμενη τις θεμελιακές ουσιώδεις σχέσεις, αλληλεξαρτήσεις και αλληλεπιδράσεις τους και τις ειρηνικές, θετικές, δημιουργικές και ηθικές συνέργειές τους για μια ανθρώπινη ζωή, σ’ ένα ανθρώπινο φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον, σ’ ένα ειρηνικό και καλύτερο κόσμο, ήταν και είναι η μόνη λύση για μια πραγματικά εναλλακτική πορεία.

    Και είναι ιδιαίτερα, η Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη ως όραμα και στόχος, αντικειμενικά ο αναμφισβήτητος μονόδρομος για τη ζωή, αλλά και για το ξαναζωντάνεμα των ορεινών περιοχών γιατί:

• σ’ αυτές, αντικειμενικά, δεν έχουν την οποιαδήποτε θεωρητική και πρακτική υπόσταση έννοιες και δράσεις της δήθεν "βιώσιμης" ή "αειφόρου" ανάπτυξης του συρμού όπως η ολική ανταγωνιστικότητα, η επιχειρηματικότητα, η καινοτομία και οι ευέλικτες μορφές εργασίας, λόγω των συγκεκριμένων, εξαιρετικά οξυμένων σήμερα, συνθηκών της φυσικής και κοινωνικοοικονομικής τους πραγματικότητας, (μεγάλο και ραγδαία εναλλασσόμενο ανάγλυφο, "νάνος", κατακερματισμένη και διεσπαρμένη γεωργική ιδιοκτησία, δυσπρόσιτο, έλλειψη τεχνικών και κοινωνικών υποδομών, φυσικοί κίνδυνοι και καταστροφές, εγκατάλειψη, γήρανση πληθυσμού, ραγδαίες και συχνά καταστροφικές κλιματικές αλλαγές και συνακόλουθες δυσμενείς επιπτώσεις, μεγάλα κόστη παραγωγής, οικονομική ασφυξία, ισοπεδωτικά ομογενοποιημένες για όλες τις ορεινές περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης πολιτικές, μέτρα και δράσεις με αγοραία κριτήρια, αναγκαστική ανεργία, έλλειψη γυναικών σε πολλά ορεινά χωριά, επιβιώνουσες αναχρονιστικές κοινωνικές στάσεις και συμπεριφορές, κ.λπ.)
• ενώ αντίθετα, στις ορεινές περιοχές αντέχουν, επιβιώνουν στο χρόνο και τις κάθε μορφής αντιξοότητες και μπορούν ν΄ αποτελέσουν διαρθρωτικής σημασίας δομικά στοιχεία για την Ολοκληρωμένη τους Ανάπτυξη: η άσβεστη αγάπη για τον τόπο τους των λίγων εναπομεινάντων κατοίκων τους και των αποδήμων τους της Ελλάδας και της διασποράς, παραδοσιακές ευτυχίες όπως η κοινοτική αλληλεγγύη, η ευρηματική και τεχνολογικά πρωτοπόρα αξιοποίηση των παραδοσιακών υλικών, προϊόντων, πολιτισμικών αγαθών και ανθρώπινων δεξιοτήτων, η παραγωγή μικρής κλίμακας εξαιρετικής ποιότητας τοπικών προϊόντων, το παρθένο ανεκτίμητο αισθητικό, φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον τους, οι παραδοσιακοί οικισμοί τους, τα ανεπηρέαστα, ακόμη, από τους ισοπεδωμένους και ομογενοποιημένους πολιτισμούς της νέας τάξης ήθη και έθιμά τους, οι εκκλησίες και τα μοναστήρια τους με τους πολύτιμους θησαυρούς τους αγιογραφίας και ξυλογλυπτικής, η ανθρώπινη κλίμακα στα μεγέθη, τις καταστάσεις και τις ποιότητές τους, η φιλόξενη διάθεση των κατοίκων τους και το ήθος, γενικότερα, η ελευθερία και οι ανοιχτοί ορίζοντες των βουνών που δεν πουλιούνται και δεν αγοράζονται.

    Συνεπώς, τα χρόνια της "κρίσης", το "ήθος" των βουνών και της Αξιοβίωτης Ολοκληρωμένης τους Ανάπτυξης, μπορούν να αποτελέσουν το τελευταίο καταφύγιο της ζωής που αξίζει να ζήσουμε, όλοι όσοι καταγόμαστε απ’ αυτά, καταφεύγουμε σ΄ αυτά για να ανασάνουμε.

Δ. Ρόκος, Ομότιμος Καθηγητής Ε.Μ.Π.

Μετσόβιο Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας (ΜΕ.Κ.Δ.Ε.) του Ε.Μ.Π.
Διεπιστημονικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών (Δ.Π.Μ.Σ.) του Ε.Μ.Π.
"Περιβάλλον και Ανάπτυξη"

Πηγή: Η δεκαεφτάχρονη συμβολή του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π.